Πάνω στο πώς οι θεωρίες συνωμοσίας προστατεύουν το σύστημα
του Wu Ming 1
Μεταφράστηκε και αναδημοσιεύεται από εδώ.
Όταν το QAnon διέσχισε τον Ατλαντικό και εξαπλώθηκε στην Ευρώπη, ιδίως στη Γερμανία, πολλοί αιφνιδιάστηκαν. Εγώ όχι. Ήταν αναμενόμενο να συμβεί. Πολύ απλά, το QAnon είχε επιστρέψει στην πατρίδα του.
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.
Πέρασα σχεδόν τρία χρόνια από τη ζωή μου ερευνώντας το QAnon και τις Φαντασιώσεις Συνωμοσίας γενικότερα. Το αποτέλεσμα είναι το βιβλίο La Q di Qomplotto: Come le fantasie di complotto difendono il sistema [Το Σ της Συνωμοσιολογίας: Πώς οι φαντασιώσεις συνωμοσίας υπερασπίζονται το σύστημα], το οποίο εκδόθηκε στην Ιταλία τον Μάρτιο του 2021. Εξέπληξε πολλούς αναγνώστες, λόγω της μορφής του –πρόκειται για ένα ΑΤΑΑ, Άγνωστης Ταυτότητας Αφηγηματικό Αντικείμενο–[1] και λόγω της προσέγγισής μου στην αντιμετώπιση της συνωμοσιολογίας.
Προσπαθώντας να αποφύγω το δυϊστικό μοτίβο «συνωμοσιολογία vs. αντι-συνωμοσιολογία», προσπαθώ να κατανοήσω την επιτυχία των Φαντασιώσεων Συνωμοσίας –για λόγους που εξηγώ στο βιβλίο, δεν τις αποκαλώ ποτέ «θεωρίες»– ξεκινώντας από τους πυρήνες αλήθειας που πάντα περιέχουν και από τις ανάγκες που ικανοποιούν, έστω και με στρεβλό τρόπο: την ανάγκη να εκφράσει κανείς το άγχος και τον θυμό του απέναντι στο σύστημα, την ανάγκη για μια ζωή πιο εμποτισμένη με θαυμασμό και γοητεία και την ανάγκη για κοινότητα σε μια κοινωνία που μαστίζεται από συναισθηματική απογοήτευση και μοναξιά. Η συνωμοσιολογία συχνά αναχαιτίζει αυτές τις ανάγκες πριν από οποιονδήποτε άλλον.
Πώς οι Φαντασιώσεις Συνωμοσίας υπερασπίζονται το σύστημα
Το υπερασπίζονται με το να υποκλέπτουν τη δυσαρέσκεια και να την κατευθύνουν σε αποδιοπομπαίους τράγους, διοχετεύοντας τις ενέργειες σε μέρη όπου σπαταλώνται ή διαλύονται. Και όμως, η υπεράσπιση του συστήματος δεν είναι η πρόθεση των περισσότερων ανθρώπων που ασπάζονται τις Φαντασιώσεις Συνωμοσίας. Αντιθέτως, νομίζουν ότι αντιτίθενται στο σύστημα. Αυτή θα ήταν μια καλή στάση, αν μπορούσαμε να αποτρέψουμε να αιχμαλωτιστεί από τη συνωμοσιολογία. Από αυτό πρέπει να ξεκινήσουμε, όχι από οποιαδήποτε σκωπτική στάση ή αίσθηση ανωτερότητας. Κανείς μας δεν μπορεί να ρίξει τον πρώτο λίθο: δεν υπάρχει σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στους Άλλους, δηλαδή τους «ευκολόπιστους», «αδαείς», «αντιδραστικούς» ή και «τρελούς» που πέφτουν στην παγίδα της συνωμοσιολογίας, και σε Εμάς, δηλαδή τους ορθολογικούς, μορφωμένους, προοδευτικούς και σίγουρα λογικούς ανθρώπους που «πιστεύουν στη Λογική κ.ο.κ. Ο καθένας μπορεί να πέσει θύμα των γνωστικών προκαταλήψεων που εκμεταλλεύεται η συνωμοσιολογία.
Είναι δύσκολο να βρει κανείς κάποιον που δεν πίστεψε ποτέ μια Φαντασίωση Συνωμοσίας. Ανά πάσα στιγμή, οι Άλλοι είναι δυνητικά Εμείς.
Οι Φαντασιώσεις Συνωμοσίας ανέκαθεν ευδοκιμούσαν στην Αριστερά, όχι λιγότερο από ό,τι στη Δεξιά. Σκεφτείτε μόνο την αφήγηση των Truthers[2] για την 11η Σεπτεμβρίου, η οποία ήταν δημοφιλής σε ορισμένα τμήματα του κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης της δεκαετίας του 2000. Σκεφτείτε μόνο πόσοι αριστεροί πίστεψαν τις φαντασιώσεις που τροφοδότησαν τη σταλινική Μεγάλη Εκκαθάριση του 1937. Απλά σκεφτείτε όλες τις φαντασιώσεις για τα «σκοτεινά σχέδια» της Big Pharma, τα εμβόλια και την ιατρική γενικότερα: είναι εξίσου κατανεμημένες στις αντίθετες πλευρές του πολιτικού φάσματος.
Το τελευταίο παράδειγμα μας επιτρέπει να προχωρήσουμε παρακάτω. Οι Φαντασιώσεις Συνωμοσίας για την ιατρική αναπτύσσονται επίσης γύρω από αδιαμφισβήτητους πυρήνες αλήθειας: υπάρχει πράγματι μια νοσηρή σχέση μεταξύ ιατρικής και κεφαλαίου, μεταξύ υγείας και κερδών. Πολλοί άνθρωποι έχουν συγκεχυμένη επίγνωση αυτού του γεγονότος και το βιώνουν κάθε φορά που διαπομπεύονται ως ασθενείς. Το βιώνουν ακόμη πιο έντονα από τότε που ξεκίνησε η έκτακτη ανάγκη του Covid. Η συνωμοσιολογία συλλαμβάνει αυτή τη μισο-επίγνωση και φροντίζει να μην εξελιχθεί σε αντικαπιταλισμό.
Πρέπει να απαλλαγούμε από την ιδέα ότι όσοι εμπιστεύονται τα εμβόλια είναι έξυπνοι και ενάρετοι και όσοι δεν τα εμπιστεύονται είναι ηλίθιοι και φαύλοι. Αν καθαρίσουμε το πεδίο από τέτοια κλισέ, τότε μπορούμε να καταλάβουμε ότι το πρόβλημα είναι η παρατεταμένη έλλειψη στις κοινωνίες μας συνεπών και ισχυρών δυνάμεων που θα μπορούσαν να μετασχηματίσουν τη δυσαρέσκεια σε έξυπνο αγώνα και να μετατρέψουν τη συνωμοσιολογία σε οξεία κριτική της κυρίαρχης ιδεολογίας, της οικονομίας, του συστήματος. Αυτή η κριτική αντικαθίσταται συνεχώς από υποκατάστατα – από ακούσιες παρωδίες της κριτικής. Αυτό ακριβώς είναι οι συνωμοσιολογικές φαντασιώσεις.
Πέρα από τη διάψευση
Η απλή «απομυθοποίηση» αυτών των φαντασιώσεων δεν λειτουργεί. Οι Διαψευστές[3] κάνουν συνεχώς κήρυγμα στους προσηλυτισμένους. Οι άνθρωποι που ασπάζονται μια συνωμοσιολογική άποψη δεν θα πειστούν ποτέ να εγκαταλείψουν τις πεποιθήσεις τους αποδεικνύοντάς τους ότι είναι παράλογες και ψευδείς. Πρέπει να προχωρήσουμε πέρα από την απομυθοποίηση, και δεν θα το κάνουμε ποτέ αν δεν ξεκινήσουμε αναγνωρίζοντας ότι κάθε Φαντασίωση Συνωμοσίας έχει έναν πυρήνα αλήθειας. Αφού το αναγνωρίσουμε αυτό, μπορούμε να προσπαθήσουμε να νικήσουμε τη συνωμοσιολογία στο γήπεδό της, ή μάλλον, στο δικό μας γήπεδο: πρέπει να είμαστε οι πρώτοι που θα αναχαιτίσουμε τη δυσαρέσκεια και θα ικανοποιήσουμε τις ανάγκες που συνήθως εκμεταλλεύεται η συνωμοσιολογία. Χρειαζόμαστε αφηγήσεις που να είναι πιο ενδιαφέρουσες από τις φαντασιώσεις που θέλουμε να ξεσκεπάσουμε.
Ιστορίες που αποσκοπούν στην επαναμάγευση του κόσμου χωρίς να εμποδίζουν την κριτική σκέψη. Ιστορίες που δείχνουν τις ραφές τους, δηλαδή που επιτρέπουν στους ανθρώπους να καταλάβουν πώς λειτουργούν, πώς κατασκευάζονται, ώστε να μπορούν να κατασκευάσουν και οι ίδιοι περισσότερες τέτοιες ιστορίες.
Η μορφή του La Q di Qomplotto είναι μια προσπάθεια να εφαρμόσει στην πράξη το περιεχόμενο. Στο βιβλίο αυτό ανέπτυξα και χρησιμοποίησα διάφορες έννοιες:
τις Φαντασιώσεις Συνωμοσίας ως «ακούσιες παρωδίες» και «ασυνείδητες αλληγορίες» της ταξικής πάλης· τη «συνωμοσιολογική ασυμβολία»[4] (η τάση του συνωμοσιολογισμού να παίρνει τις μεταφορές κυριολεκτικά)· τις «τοξικές αφηγήσεις» (ιστορίες που τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης αφηγούνται πάντα με τον ίδιο τρόπο, παραλείποντας τα ίδια στοιχεία)· τις «αφηγήσεις αντιπερισπασμού» (ιστορίες που εμποδίζουν τις κοινωνικές αντιθέσεις να δημιουργήσουν κοινωνικές συγκρούσεις κατά μήκος των πραγματικών γραμμών ρήξης)· τη «λογοανωτερότητα» (η τάση να αποδίδεται η πίστη στη συνωμοσιολογία απλώς στην έλλειψη λογικής σκέψης)· το «BPC», δηλαδή το σύνδρομο του Φουσκο-σπάστη (Balloon-Piercer Syndrome – η «επαγγελματική ασθένεια» των Διαψευστών)· τους «ποιητές της συνωμοτικής ιδιαιτερότητας» (άνθρωποι ή ομάδες που σε κάποιο σημείο προκαλούν μια ταχεία σύγκλιση και μια νέα σύνθεση διαφορετικών Φαντασιώσεων Συνωμοσίας, π.χ. οι ιδεολόγοι του Querdenken), κ.λπ.
Προφανώς την περίοδο 2017-2019, το QAnon ήταν κυρίως ένα βορειοαμερικανικό φαινόμενο. Στην πραγματικότητα, είχε ήδη πολλούς υποστηρικτές στη Γερμανία. Εξετάζοντας προσεκτικά τις ιστορίες στον κανόνα του QAnon, βλέπουμε ότι όλα τα υλικά είναι κατεξοχήν ευρωπαϊκά, είναι μέρος της ιστορίας και του πολιτισμού της ηπείρου. Κάποιος περιέγραψε τους Ευρωπαίους οπαδούς του QAnon ως «επιγόνους», αλλά αυτό είναι λάθος. Θα έπρεπε να μιλάμε για «ξαδέρφια», που διαμορφώνουν έναν διάλογο μεταξύ δύο κλάδων ενός υπερατλαντικού οικογενειακού δέντρου.
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ᾽80 οι ΗΠΑ βρίσκονταν στη δίνη του λεγόμενου Σατανιστικού Πανικού, με δεκάδες, αν όχι εκατοντάδες αθώους ανθρώπους να κατηγορούνται ότι βίαζαν και βασάνιζαν παιδιά σε μυστικές σήραγγες κατά τη διάρκεια σατανιστικών τελετών. Το SRA, Satanic Ritual Abuse (Σατανιστικές Τελετές
Κακοποίησης), αποδείχθηκε αργότερα ότι ήταν ένας αστικός μύθος.
Τριάντα χρόνια αργότερα, ωστόσο, το SRA έγινε ο αφηγηματικός πυρήνας γύρω από τον οποίο σχηματίστηκε το QAnon.
Κάποιος μπορεί να νομίζει ότι πρόκειται για πουριτανικά πράγματα, τυπικές αμερικανικές εμμονές που επανεμφανίζονται μια στο τόσο, αλλά στις δεκαετίες του 1990 και του 2000 είχαμε το ίδιο φαινόμενο σε όλη τη Γηραιά Ήπειρο. Για παράδειγμα, στην Ιταλία είχαμε τις υποθέσεις των «Παιδιών του Σατανά» στην Μπολόνια, των «Διαβόλων της πεδιάδας της Μόντενα» και τη δίκη των παιδαγωγών ενός νηπιαγωγείου στο Ρινιάνο Φλαμίνιο κοντά στη Ρώμη, μια υπόθεση που ήταν φωτοκόπια της περίφημης υπόθεσης ΜακΜάρτιν στην Καλιφόρνια.
Μετά τις 6 Ιανουαρίου 2021, όταν έγινε η επίθεση στο Καπιτώλιο, μπήκαμε στην μετά-QΑnon φάση. Μια συνωμοτική ιδιαιτερότητα –η εξαιρετικά ταχεία σύγκλιση και συσσωμάτωση ενός τεράστιου αριθμού Φαντασιώσεων Συνωμοσίας– συνέβη το 2020, χάρη στην πανδημική κατάσταση έκτακτης ανάγκης.
Τώρα το σύμπλεγμα των ιστοριών διακλαδίζεται και πάλι και αναπτύσσεται προς πολλές κατευθύνσεις, μέχρι να σχηματιστεί μια νέα ιδιαιτερότητα.
Η συνωμοσιολογία είναι στην πολιτιστική μας κληρονομιά
Στην Ευρώπη το έδαφος είναι γόνιμο, έχει γονιμοποιηθεί εδώ και χιλιετίες: αιώνες Ιεράς Εξέτασης, κυνήγι αιρετικών και στη συνέχεια μαγισσών, Αντιμεταρρύθμιση, η «η συκοφαντία του αίματος» κατά των Εβραίων (της οποίας η SRA είναι απλώς ένα σύγχρονο ριμέικ), τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών, ο ναζιστικός-φασιστικός αντισημιτισμός… όλα αυτά τα σκατά δεν έφυγαν ποτέ. Το παρελθόν δεν εξαφανίζεται: κατακάθεται. Υπάρχει μια τεράστια τράπεζα αφηγημάτων αντιπερισπασμού κάτω από τα πόδια μας, που μπορεί να ανασυρθεί και να χρησιμοποιηθεί σε περιόδους κρίσης και πιθανής αναταραχής.
Η αιχμαλωσία από τη συνωμοσιολογία συμβαίνει επειδή είναι λειτουργική για τη λογική του συστήματος. Πέφτεις στην παγίδα μέσω της αδρανούς κίνησης, στα κοινωνικά δίκτυα όπου αφήνεις τον εαυτό σου να οδηγηθεί από αλγόριθμους κ.λπ. Εξάλλου, είναι ένα παλιό κλισέ με πολύ αληθινό πυρήνα ότι «για να κινηθείς προς τα δεξιά, αρκεί να μείνεις ακίνητος», με την έννοια ότι η καπιταλιστική κοινωνία δεν μπορεί παρά να ευνοεί τάσεις που δεν αντιτίθενται στον καπιταλισμό. Για να συμπλέεις μαζί τους, αρκεί να μην τους αντιταχθείς, να μην παράγεις τριβές. Και δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι αν δεν παράγουμε καμία τριβή –ή αν πολύ λίγοι άνθρωποι τις παράγουν– οι «κοινωνικοί αλγόριθμοι» θα διοχετεύσουν τη δυσφορία σε αντιδραστικές αφηγήσεις.
Ένα άλλο πράγμα από το οποίο πρέπει να απαλλαγούμε είναι ο σνομπισμός, ο οποίος στην πραγματικότητα είναι πολιτική υποχονδρία, ο φόβος να λερώσουμε τα χέρια μας. Να αποτρέψουμε κάποιον από το να γίνει Τραμπιστής ή Οπαδός του Ράιχ, προσφέροντας σε αυτούς τους ανθρώπους μια καλύτερη εναλλακτική λύση. Μήπως όμως τέτοια πράγματα μας αηδιάζουν τόσο πολύ που προτιμάμε να τα αποκλείσουμε από το πρόγραμμά μας; Κι όμως, θα έπρεπε να αποτελούν μέρος της αλφαβήτας του αντικαπιταλισμού.
Υπάρχουν φάσεις κατά τις οποίες η λογική του συστήματος έρχεται αντιμέτωπη με ασυμβατότητες, αντι-λογικές και αντιπροτάσεις. Στιγμές στις οποίες γεννιούνται και δυναμώνουν τα αντισυστημικά κινήματα. Όταν υπάρχουν, η αντιδραστική «αιχμαλωσία» της δυσαρέσκειας δεν είναι πλέον κάτι το αναπόφευκτο. Εν μέσω αντιφάσεων μπορούμε να αναλάβουμε την πρόκληση. Αυτό συμβαίνει με τις διαδηλώσεις ενάντια στην πολιτική διαχείριση της πανδημίας σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες.
Μόνο τα μαζικά κινήματα μπορούν να αναλάβουν την αντι-συνωμοσιολογία με αποτελεσματικούς τρόπους. Καμιά ομάδα κρούσης, καμιά εξειδικευμένη μονάδα, καμιά ομάδα πειραματιστών δεν μπορεί να αντικαταστήσει ένα μαζικό κίνημα. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε είναι να ρίξουμε μια ματιά στην εργαλειοθήκη και να κάνουμε καταγραφή των εργαλείων που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τα μελλοντικά κινήματα. Κάποια από αυτά βρίσκονται ακριβώς δίπλα μας.
[1] «Εδώ και αρκετά χρόνια εξερευνούμε τα εδάφη των υβριδικών αφηγήσεων· της μη μυθοπλασίας που γράφεται με λογοτεχνικές τεχνικές, συμπεριλαμβανομένης της έρευνας, της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, της ιστορίας, της κριτικής παρέμβασης για το περιβάλλον και το τοπίο, καθώς και της διερεύνησης αυτών που δεν ειπώθηκαν στη μετα-αποικιακή Ιταλία» (από τον ορισμό που δίνουν οι ίδιοι οι Wu Ming στην αυτοπαρουσίαση του Wu Ming Foundation – κείμενο που σύντομα θα μεταφραστεί και θα ανέβει στο διαδίκτυο από τις Εκδόσεις των Συναδέλφων).
[2] Ονομασία των οπαδών του λεγόμενου Κινήματος Αλήθειας της 11ης Σεπτεμβρίου. Το «κίνημα» αυτό διέδιδε πως οι δίδυμοι πύργοι έπεσαν από ελεγχόμενη έκρηξη και όχι από πρόσκρουση αεροσκάφους. Σκοπός της υποτιθέμενης συνωμοσίας ήταν η «εξάπλωση της αμερικανικής αυτοκρατορίας στον πλανήτη» και οι Truthers ενέπλεκαν σε αυτή τους Μπους, Τσένεϊ και Ράμσφελντ αλλά και τη Μοσάντ – εξού και η κάποια απήχησή τους ανάμεσα στους οπαδούς του κινήματος της αντιπαγκοσμιοποίησης.
[3] Διαψευστές – Debunkers: Οι άνθρωποι ή οι οργανώσεις που προσπαθούν να αποκαλύψουν ψευδείς ειδήσεις ή να καταρρίψουν Φαντασιώσεις Συνωμοσίας. Όταν η διάψευση είναι επίμονη, αρνητική, περίπλοκη ή το μήνυμά της απειλητικό, τότε μπορεί να έχει τα αντίθετα αποτελέσματα: να παγιώσει τις Φαντασιώσεις Συνωμοσίας στις πεποιθήσεις των οπαδών τους.
[4] Ασυμβολία ή ασημία: Ψυχοπαθολογική διαταραχή που επιφέρει βλάβη και αδυναμία κατανόησης της συμβολικής λειτουργίας στα λεκτικά σύμβολα, στα σύμβολα των χειρονομιών αλλά και στα σύμβολα δράσης.
Filed under: Χωρίς κατηγορία |
ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΝΑΔΕΛΦΩΝ 
Σχολιάστε